« Αγκύρης ένοχον βάρος»
Η ενοχή εισβάλλει μέσα μας. Δεν μας αφήνει επιλογή. Είναι η συνείδηση μας, είναι το γράμμα της ηθικής μέσα μας. Μεγαλώνει πλάι μας και γίνεται ο καλύτερος φίλος μας ή ο αδυσώπητος εχθρός μας. Η ύπαρξη της έρχεται από το παρελθόν, χωρίς χρονικό σημείο, καταλαμβάνει το παρόν και επηρεάζει το μέλλον γραπώνοντας όλες τις επιλογές μας. Φέρει βάρος όπως μια άγκυρα και μας σκαλώνει, μας βυθίζει. Με την ωριμότητα, δεν την πολεμάμε, την υπολογίζουμε.
Ενοχή και σχέσεις
Ο ψυχικά ώριμος άνθρωπος φέρει μέσα του την ενοχή ως οδηγό. Την χρειάζεται και την συμβουλεύεται χωρίς να καθορίζεται από αυτήν. Τα αισθήματα ενοχής παίζουν ένα εξαιρετικά μεγάλο ρόλο στις σχέσεις μας. Σε μερικές περιπτώσεις εξωτερικεύονται ανοιχτά, σε άλλες διακρίνονται από τη συμπεριφορά, τη στάση, τον τρόπο σκέψης και αντίδρασης του ανθρώπου. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που η προσωπικότητα ενός ανθρώπου καθοδηγείται από τα ενοχικά αισθήματα, που τον οδηγούν να τείνει συνεχώς να αισθάνεται ένοχος με την παραμικρή αιτία παίρνοντας επάνω του και το παραμικρό σφάλμα. Διεκδικεί την ιδιοκτησία των δικών του αλλά και των ξένων λαθών. Βασικό χαρακτηριστικό ότι υποχωρεί πάντα στις αντιδικίες παραδεχόμενος αμέσως το δικό του άδικο και μοιάζει να αναζητά και πολλές φορές να προκαλεί την τιμωρία του. Η ενοχή στις σχέσεις εμφανίζεται τότε ως υποχωρητικότητα και ενδοτικότητα.
Η ενοχή ως άμυνα
Η ενοχή είναι ασυνείδητη. Όταν διακρίνουμε συνειδητά αισθήματα ενοχής και αυτόματης παραδοχής της αναρωτιόμαστε εάν ορίζουν την συμπεριφορά ενός ατόμου με την συμμετοχή τους στους μηχανισμούς άμυνας. Στις περιπτώσεις αυτές δεν οδηγούν σε οδύνη και το άτομο μοιάζει σαν να τα χρησιμοποιεί ως πυξίδα για την συμπεριφορά του. Η αμφιβολία για τη γνησιότητα των συνειδητών αισθημάτων ενοχής ενισχύεται από το ότι το άτομο αν και κατηγορεί ανοικτά τον εαυτό του, δεν επιδιώκει καμία αλλαγή. Το άδικο στην συμπεριφορά του δεν οδηγεί σε αυτοκριτική και σε αλλαγή είτε στάσης είτε πεποιθήσεων. Αντίθετα είναι πεπεισμένο ότι αξίζει τον θαυμασμό για το θάρρος του να ομολογεί ανοικτά την ενοχή του ενώ ταυτόχρονα περιφρονεί οποιαδήποτε κριτική. Αυτή η αντίφαση σε μερικές περιπτώσεις είναι ευδιάκριτη.
Η ενοχή στην Ψυχοθεραπεία
Η συνειδητή ενοχή και η προθυμία ανάληψης της φαίνεται να συνδέεται με έντονο άγχος απόρριψης. Το άτομο προσπαθεί να προστατεύσει τον εαυτό του από την κριτική και την αποδοκιμασία, αναλαμβάνοντας αυτόματα κάθε ευθύνη. Η ενοχή καλύπτει κατά αυτόν τον τρόπο την ανασφάλεια του ατόμου και τον φόβο ότι θα χάσει την αγάπη των σημαντικών άλλων στην ζωή του.
Η ενοχή χρησιμοποιείται και σε μια άλλη περίπτωση: Στην αδυναμία άσκησης κριτικής προς τους άλλους. Η ανικανότητα κριτικής προς το περιβάλλον οδηγεί στην ανάληψη της ευθύνης από εμάς με κατάληξη την τάση να θεωρούμε πάντα υπόλογο τον εαυτό μας αντί να αξιολογούμε αντικειμενικά την κατάσταση. Εδώ διακρίνεται μια αναστολή: Το άτομο δεν μπορεί να σταθεί σε μια αντιδικία χωρίς υπερβολική συναισθηματική εμπλοκή, και δεν δύναται να αμύνεται ή να επιτίθεται εμφανίζοντας την πρέπουσα αυτοπεποίθηση στην διεκδίκηση των δικαιωμάτων του. Όταν αυτή η αυτοπεποίθηση είναι απούσα κυριαρχεί το αίσθημα αδυναμίας και η ενοχή δρα ενισχυτικά σε αυτό το αίσθημα αδυναμίας και ανασφάλειας.
Η Ψυχοθεραπεία οφείλει να ανακαλύψει το κρυμμένο νόημα της ενοχής και να οδηγήσει το άτομο στην αυτοσυνείδηση. Η αποκωδικοποίηση της σημασίας των αισθημάτων ενοχής, στον ψυχισμό κάθε ατόμου είναι διαφορετική. Μολονότι η ενοχή είναι προσαρμοστική για την ζωή και την κοινωνικοποίηση του ανθρώπου γίνεται τροχοπέδη στην εξέλιξη της προσωπικότητας, εάν συμμετέχει στην άμυνα. Το σημαντικό είναι ότι παρεμποδίζει την αυτοκριτική αποτρέποντας την αλλαγή και μειώνοντας την αυτοεκτίμηση. Η αλλαγή προϋποθέτει την επαφή με την πραγματικότητα, από την οποία η ενοχική ματιά μας απομακρύνει μετατρέποντας το «πρέπει» και το «απαγορεύεται» της ενοχής σε κενό γράμμα. Αντί να αλλάζουμε συμβιβαζόμαστε, θυσιάζοντας τις επιθυμίες μας στη διαρκή αναζήτηση της επιδοκιμασίας και της αποδοχής από τους σημαντικούς άλλους στην ζωή μας.
Εν κατακλείδι η αυτοκριτική και η διεκδίκηση απαιτούν θάρρος. Είναι ευθύνη μας να το ανακαλύψουμε ακολουθώντας το μονοπάτι της αυτοσυνείδησης.
